คาถาพัน คือ ชื่อเรียกการสวดพระคาถาเวสสันดรชาดก เป็นภาษาบาลีของ พระสงฆ์ ซึ่งมีทั้งหมด 1,000 พระคาถา ซึ่งมักจะสวด "คาถาพัน" ก่อนการเทศน์มหาชาติ ซึ่งเนื้อเรื่องและความหมายของทั้งคาถาพันและเทศน์มหาชาตินั้นก็คงเป็นเนื้อเรื่องเดียวกัน คือ พระเวสสันดรชาดกนั้นเอง เพียงแต่ในการเทศน์ฯนั้นประชาชนทั่วไปสามารถเข้าใจได้โดยง่าย ไม่มีความรู้ด้านภาษาบาลีก็สามารถฟังและอนุโมทนาตามพระชาติต่างๆ ของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าในการบำเพ็ญทศบารมีได้ ยังความปีติยินดีมาสู่ผู้ที่ได้รับฟังเป็นอย่างมาก
ซึ่งงานเทศน์มหาชาตินี้ นิยมทำกันหลังออกพรรษาพ้นหน้ากฐินไปแล้วอาจทำในวันขึ้น 8 ค่ำกลางเดือน 12 หรือในวันแรม 8 ค่ำก็ได้ ซึ่งในช่วงนี้น้ำเริ่มลดและข้าวปลาอาหารกำลังอุดมสมบูรณ์ จึงพร้อมใจกันทำบุญทำทานและเล่นสนุกสนานรื่นเริง
มีเรื่องเล่าในหนังสือเทศน์มาลัยหมื่นมาลัยแสน ว่าครั้งหนึ่งพระมาลัยเถระได้ขึ้นไปไหว้พระธาตุเกษแก้วจุฬามณีบน สวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ได้ไปพบปะสนทนากับพระศรีอารียเมตตรัยผู้ที่จะมาเป็น พระพุทธเจ้า ในอนาคต เมื่อพระศรีอาริยเมตตรัย ได้สั่งความมากับพระมาลัยเถระว่าถ้ามนุษย์อยากจะพบศาสนาของ พระองค์ จะต้องปฏิบัติตน ดังนี้
1. จงอย่า ฆ่า ตี บิดา มารดา และสมณพราหมณาจารย์
2. จงอย่าทำร้ายพระพุทธเจ้า และยุยงให้สงฆ์แตกกัน
3. ให้ตั้งใจฟังเทศน์เรื่องพระเวสสันดรให้จบในวันเดียว
คำว่า เทศน์คาถาพัน หมายถึง การเทศน์คาถาเวสสันดรชาดกทั้ง 1,000 บทนั้นติดต่อกันรวดเดียวจบ ซึ่งมีจำนวนพระคาถา 1,000 พระคาถาดังนี้
1. ทศพร 19 คาถา
2. หิมพานต์ 134 คาถา
3. ทานกัณฑ์ 209 คาถา
4. วนปเวสน์ 57 คาถา
5. ชูชก 79 คาถา
6. จุลพน 35 คาถา
7. มหาพน 80 คาถา
8. กุมาร 101 คาถา
9. มัทรี 90 คาถา
10. สักกบรรพ 43 คาถา
11. มหาราช 69 คาถา
12. ฉกษัตริย์ 36 คาถา
13. นครกัณฑ์ 48 คาถา
รวม 1,000 คาถา เป็นธรรมเนียมถือกันมาแต่โบราณว่า การเทศน์คาถาพันต้องระวังมิให้ผิดพลาดหรือตกหล่น จะเป็นบาปหนัก การบูชากัณฑ์ก็ถือว่าต้องใช้เครื่องบูชาเท่าจำนวนคาถา เครื่องบูชากัณฑ์นิยมใช้ธง 5 สี ธูป เทียน ดอกบัว ทุกอย่างจำนวนอย่างละ 1,000 ในบางครั้งมีการ เทศน์คาถาหมื่น คือ นิมนต์พระ 10 รูป เทศน์คาถาพันพร้อมกัน และถ้านิมนต์พระ 100 รูป เทศน์คาถาพัน ก็เรียกว่า เทศน์คาถาแสน.
